Okullarda Akran Zorbalığı ve Dışlanma | Ankara
Ankara’da çocuk ve ergen psikiyatristi Uzm. Dr. Emine Taşyürek, akran zorbalığı, sosyal dışlanma ve okul iklimi sorunlarına bütüncül yaklaşır. Klinik görüşme, ölçekler ve öğretmen-aile geri bildirimiyle risk haritası çıkarılır; bystander (seyirci) müdahalesi, sınıf normları ve dijital zorbalık (siber zorbalık) değerlendirmeye eklenir. Müdahale planı; psikoeğitim, BDT temelli duygu düzenleme ve iletişim becerileri, okul içi düzenlemeler ve ebeveyn danışmanlığını içerir. İlerleme, ölçülebilir hedefler ve düzenli takip randevularıyla izlenir.
Zorbalığı Önleme: Okullar ve Ebeveynler Ne Yapabilir?
Zorbalık, okullarımızda ve toplumda yaygın bir sorundur. Bu davranış; fiziksel saldırganlık, tehdit, alay ve tacizi kapsar. Hangi biçimde olursa olsun, zorbalık kabul edilemez bir anti-sosyal davranıştır; okul ortamının niteliğini zedeler, öğrencilerin akademik ve sosyal sonuçlarını etkiler, mağdurlarda duygusal/psikolojik travmaya yol açabilir ve aşırı durumlarda ciddi şiddete neden olabilir.
Yetişkinlerin, okulda ve evde zorbalığın hiçbir koşulda tolere edilmediği bir ortam oluşturmaları kritik önemdedir. Zorbalık, büyümenin kaçınılmaz bir parçası değildir; evde, okulda, akran gruplarında ve medyada öğrenilir. Bu nedenle, terk de edilebilir—en iyisi, önlenebilir. Aşağıdaki bilgiler; ebeveynlerin ve öğretmenlerin çocukların başkalarına nasıl uygun davranacağını anlamasına yardımcı olur ve onları acımasız/tehditkâr davranışların mağduru olmaktan korur.
Zorbalık Hakkında Gerçekler
· Zorbalık, toplumumuzdaki en yaygın şiddet biçimidir; öğrencilerin %15–30’u zorba ya da mağdurdur.
· Zorba ya da mağdur gruplarına üyelik; okul terki, zayıf psikososyal uyum, suç etkinliği ve diğer olumsuz uzun dönem sonuçlarla ilişkilidir.
· Doğrudan, fiziksel zorbalık ilkokulda artar, ortaokulda zirve yapar, lisede azalır. Buna karşın sözel istismar sabit kalır.
· Öğretmenlerin %25’i zorbalık ya da aşağılamada ‘yanlış bir şey’ görmemekte ve bu nedenle olayların yalnızca %4’üne müdahale etmektedir.
· Öğrencilerin üçte ikisinden fazlası, okulların zorbalığa kötü yanıt verdiğine inanmakta; yetişkin yardımının seyrek ve etkisiz olduğunu düşünmektedir.
Bazı Çocuk ve Ergenler Neden Zorba Olur?
Zorba; başkaları üzerinde güç kazanmak ya da egemenlik kurmak amacıyla fiziksel, sözel veya psikolojik saldırı ya da taciz yönelten kişidir. Araştırmalar, zorbalığın erkeklerde daha yaygın olduğunu; ancak dolaylı saldırganlık (ör. sözel tehditler) söz konusu olduğunda bu farkın azaldığını göstermektedir. Zorbalık tek bir nedenden kaynaklanmaz; genellikle çocuğun çevresindeki birden çok etkenden doğar:
Aile etkenleri. Çocukların aldığı yetişkin gözetimi azaldıkça zorbalığın sıklığı/şiddeti artar—davranışın sonucu hiç ya da tutarsız olduğunda pekişir. Evde ebeveyn ve kardeşlerde zorbalık gözlemleyen ya da bizzat mağdur olan çocuklar bu davranışları geliştirebilir. Evde olumsuz mesajlar ya da fiziksel ceza alan çocuklar olumsuz benlik algısı ve beklentiler geliştirir; önce saldırarak güç ve önem duygusu kazanmaya çalışabilir.
Okul etkenleri. Okul personelinin zorbalığı sıklıkla görmezden gelmesi, çocukların başkalarını yıldırmasını pekiştirir. Zorbalık; saygının teşvik edildiği, kişilerarası davranışlarda yüksek standartlar konan olumlu okul iklimi yerine, olumsuz geri bildirimin yaygın olduğu ortamlarda gelişir.
Akran grubu etkenleri. Okul ya da mahallede zorbalığı savunan/destekleyen akran grupları etkilidir. Bazı çocuklar, davranıştan hoşlanmasalar bile “uyum sağlamak” için zorbalığa katılabilir.
Bazı Çocuk ve Ergenler Neden Mağdur Olur?
Mağdur; akranlardan gelen fiziksel saldırı, sözel taciz ya da psikolojik istismara tekrar tekrar maruz kalan kişidir. Mağdurların erkek olma ve akranlarına göre fiziksel olarak daha zayıf olma olasılığı yüksektir. Genellikle az sayıda (ya da hiç) yakın arkadaşa sahiptirler; okulda sosyal beceriler ve akademik güçlükler gösterebilirler.
Mağdurlar güvensiz, çoğunlukla pasif ve saldırıya uğradıklarında karşılık vermeyecekleri sinyallerini verir. Bu nedenle zorba, şikâyet eden, fiziksel/duygusal olarak zayıf görünen ve akranlarından onay arayan çocukları hedef alır. Araştırmalar, mağdurlarda aşırı korumacı ebeveyn ya da okul personeli görülme sıklığının daha yüksek olduğunu; bunun sonucunda etkili başa çıkma becerilerinin gelişmediğini göstermektedir. Birçok mağdur onay arar ve reddedilmesine rağmen zorba ile etkileşim kurmaya çalışmayı sürdürebilir.
Zorbalık Nasıl Şiddete Yol Açabilir?
Zorbalar başkalarının temel insan haklarına saygı göstermez ve olası sonuçları umursamadan sorunları çözmek için şiddete başvurmaya daha yatkındır. Zorbalar da mağdurlar da akranlarına göre daha yüksek kavga oranlarına sahiptir. Yakın tarihteki okul saldırılarının da gösterdiği gibi, mağdurların zorbalığa yönelik hayal kırıklığı intikamcı şiddete dönüşebilir.
Okullar Ne Yapabilir?
Günümüzde birçok okul, zorbalık ya da diğer şiddet türlerine tepkisel önlemlerle karşılık verir. Ancak metal dedektör, kameralar ya da koridorlarda güvenlik bulundurmanın somut olumlu sonuçları yoktur. Benzer şekilde, ‘Sıfır Tolerans’ politikaları (tehlikeli kabul edilen her davranışa ağır yaptırım) uzaklaştırma/okuldan atma gibi dışlayıcı önlemlere dayanır ve uzun vadeli olumsuz etkilere sahiptir.
Bunun yerine, araştırmacılar okul ve toplum iklimini olumluya çeviren okul-geneli önleme programlarını savunur. Mevcut programlar zorbalığın görülme sıklığını etkili biçimde azaltabilir; nitekim bazıları akran mağduriyetini %50 düşürmüştür. Bu programlar; öğrencilerin, ebeveynlerin, eğitimcilerin ve toplum üyelerinin katılım ve taahhüdünü gerektirir. Etkili okul programları şunları yapar:
· Erken müdahale sağlar. Okul öncesi ya da ilkokul/ortaokulda başlamak; sınıf/grup/okul düzeyinde sosyal beceri eğitimi; zorba/mağdur davranışları olan öğrenciler için danışmanlık ve sistematik müdahaleler. Okul psikologları ruh sağlığı personeli program seçimi ve değerlendirmesinde rehberlik sunar.
· Disiplini davranışsal destekle dengeler. Tüm çocukların anlayacağı açık ve tutarlı sonuçlar belirleyin. Davranışın yanı sıra altta yatan nedenleri ele alın. Olumlu davranış müdahalelerini ayrıcalıkların kaldırılması gibi sonuçlarla birleştirmek daha etkilidir.
· Ebeveynleri destekler. Ebeveynler olumlu davranış örüntülerini pekiştirmeli, uygun etkileşimleri modellemelidir. Uzmanlar, mağdur olmaya eğilimli çocukları destekleme ve müdahale gerektiren zorbalık davranışlarını tanıma konusunda ailelere yardımcı olur.
· Öğretmen ve personeli donatır. Personel; mağduriyetleri saptama, olumlu modeller oluşturma ve anında müdahale konularında eğitilmelidir. Servis şoförleri, bahçe görevlileri vb. herkes bu eğitimi almalıdır. Öğrenci gözetimi kritik önemdedir.
· Tutumları değiştirir. ‘Çocuklar yapar’ anlayışından vazgeçilmelidir. Zorbalık asla görmezden gelinmemelidir. Uygun davranış modellemek, doğru olduğunda övmek, anında müdahale ve alternatif sunmak tutumları değiştirir.
· Öğrencileri güçlendirir. Çocuklara birlikte zorbalığa karşı durmayı öğretin; dışlanan akranlara ulaşmayı teşvik edin; iyilik eylemlerini kutlayın; yetişkin desteğinin erişilebilir olduğunu pekiştirin.
· Olumlu bir okul ortamı yaratır. Açık kurallar, küçük sınıf mevcudu ve adil disiplin; saldırganlığı ve şiddeti azaltır. Yetişkinler ortak alanlarda görünür/tetikte olmalıdır; servis ve gidiş‑geliş davranışları izlenmelidir.
Ebeveynler Ne Yapabilir?
· Değişiklikleri fark edin. Mağdur çocuklar bir şeylerin yanlış olduğuna dair sinyaller verir: içe kapanma, okula gitmekte isteksizlik, baş‑karın ağrısı, uyku sorunları. Kaygıları konuşun; okulla birlikte hareket edeceğinizi söyleyin.
· Okula haber verin. Öğretmenle görüşün; okulun psikoloğu/psikolojik danışmanı/sosyal hizmet uzmanından destek alın. Programlara katılın; okulda gönüllü olun.
· Strateji öğretin. Sözel olarak kendini savunma (“Söylediğin/Yaptığın hoşuma gitmedi”), uzaklaşma, mizahı kullanma (beraber prova edin), olumlu öz‑ifadeler, yetişkin yardımı alma.
· Sosyal becerileri erken öğretin. Olumlu alternatiflerin erken öğrenilmesi önemlidir. Uygun davranışları övün; saldırganlık içermeyen etkileşimleri modelleyin; iyi davranışları pekiştirin; TV/oyunları izleyin.
· Olumlu ilişkiler ve etkinlikler sağlayın. Uyum sağladığı akranları bulun; birlikte etkinlikler önerin. Sevdiği ve iyi olduğu etkinlikler özsaygıyı artırır.
· Hemen müdahale edin. Gözetim önemlidir. Zorbalık olurken müdahale edin; alternatif davranışları beraber pratik edin
.
© 2002, National Association of School Psychologists, 4340 East West Highway, Suite 402, Bethesda, MD 20814, Tel: (301) 657-0270, Faks: (301) 657-0275, TTY: (301) 657-4155.
Çocuk ve Ergenlerde Zorbalık: Okul Sorunları, Müdahale ve Takip | Ankara
Risk Haritalama:
Olayların zamanı, mekanı (koridor, bahçe, servis), tetikleyiciler ve aktör rolleri çıkarılır. Öğretmen-rehberlik birimiyle ortak gözlem formları kullanılır; sessiz çoğunluğun “destekleyici seyirci”ye dönüşmesi amaçlanır.
Bireysel Müdahaleler:
Çocuğa/danışana yönelik BDT, maruz bırakma-alıştırma (sosyal kaçınmayı azaltma), sosyal beceri ve empati çalışmaları; saldırganlık döngüsü olan “zorba-mağdur” profillerinde öfke ve dürtü kontrol protokolleri uygulanır.
Sistemik Destek:
Okul kurullarıyla disiplin + olumlu davranış desteği dengelenir; yazılı akış (olay bildirimi, ebeveyn iletişimi, geri dönüş) kurulur. Aileye düzenli rehberlik sağlanır; ilerleme grafiklerle paylaşılır, sürdürülebilirlik için bakım planı hazırlanır.